शनिदेव ही आपल्या तेहत्तीस कोटी देवांमधली सर्वाधिक दरारा असणारी देवता आहे. शनीची साडेसाती म्हटल की भल्याभल्यांचा थरकाप उडतो. शनीची वक्रदृष्टी ज्याच्यावर पडली त्याची खैर नसते. माणसे ती माणसे पण अगदी देवांची देखील या साडेसातीपासून सुटका नाही. त्यामुळेच सर्व देवदेवता देखील शनीमहाराजांना टरकून असल्याचे दिसते. ही वक्रदृष्टी आपल्यावर पडू नये म्हणून सर्वचजण काळजी घेतात. साडेसातीमध्ये शनीदेवांना खुश ठेऊन साडेसाती कमी करण्याचे अनेक उपाय आहेत. विविध व्रते पूजा गंडे दोरे ताईत खडे अंगठ्या रत्ने तेल यांचा धंदा शनीदेवांमुळे तेजीत असतो. किंबहुना असे म्हणता येईल की धर्माचा ७५% धंदा याच शनीची साडेसाती या कल्पनेवर आधारित आहे. पण शनीदेवही असे वस्ताद असतात की यापैकी कशालाच ते दाद देत नाहीत. साडेसातीवाल्याला साडेसात वर्षे दे माय आणि धरणी ठाय करून सोडतात म्हणे. या साडेसात वर्षात त्याला खूप दुखांचा तर सामना करावा लागतोच शिवाय त्याला जे करेल त्या कामात अपयश येते. काही पापी नास्तिक लोक म्हणतात की समजूत म्हणजे आपल्या अपयशाचे खापर शनीदेवाच्या माथ्यावर फोडण्याची सोय आहे. म्हणोत बापडे. त्यांना समजेल साडेसातीमध्ये शनीदेवांचा इंगा. शनिदेवाच्या पुराणकथा देखील या भीतीला बळकटी मिळावी अश्याच शनीदेवांच्या क्रूरतेचे दर्शन घडवणाऱ्या आहेत. विशेषतः साडेसातीमध्ये या कथा वाचतांना तर भाविक भक्त अधिकच घाबरून जातात. व्रत नको पण कथा आवर अशी अवस्था होत असावी त्यांची.
शनीदेवाची मूर्ती देखील क्वचित कुठेतरी घडीव मानवी आकारातली असेल. नाहीतर सर्वत्र एक उंच दगड किंवा शिळा असते. ती शिळा देखील कोणत्यातरी कोपऱ्यात , रस्त्याच्या कडेला किंवा नाक्यावर छोटेसे मंदिर असते त्यात. शनी शिंगणापूरसारखा विस्तृत चबुतरा एखाद्याच शनीशिळेच्या नशिबी. त्यांना न पूरण पोळीचा नैवेद्य असतो न कोंबडी बकऱ्याचा तिखट प्रसाद. शेंदूर तेल आणि रुईची माळ बस. कदाचित शनिदेवांच्या मागे देखील हीच साडेसाती लागली असावी.
अस असल तरी शनी हि फार प्राचीन लोकदेवता आहे बर का. भारतीय शनीदेवांचे हे भयंकरीकरण नक्की केव्हा झाले हे ज्ञात नसले तरी शनीदेव हे सर्वच काळ दुख आणि दैन्याची देवता नव्हती. जगातील विविध प्राचीन संस्कृतीत देखील शनीदेवांच्या पूजनाची परंपरा आहे. प्राचीन ग्रीक संस्कृतीत शनीदेव क्रोनस (Cronus) या नावाने ज्ञात आहेत. युरेनस (Uranus ) आणि गेया(Gaea ) यांचा मुलगा असलेला हा क्रोनस अर्थात शनिदेव पुढे देवांचा राजा बनतो. देवाधिदेव झ्यूस हा या क्रोनसचाच पुत्र. एकेकाळी ग्रीक संस्कृतीत पूजनीय असलेले शनिदेव व झ्यूस आदी देव आता मात्र ख्रिश्चन धर्माच्या प्रभावामुळे बाजूला पडले आहेत. प्रवाही लोकजीवनाचा प्राण असलेले देव देवता सध्या पुराणऐतिहासिक अभ्यासाचा विषय बनून राहिले आहेत.
हीच शनीदेवतेची कल्पना रोमनांमध्ये देखील प्रचलित होती. हा रोमन शनिदेव (Saturn) शेतीचा देव. त्याने मानवाला शेती शिकवली अस रोमन मानत. त्याची हातात खुरपे घेतलेली मूर्ती भव्य अश्या सुवर्णमंदिरात रोमन फोरमच्या मधोमघ विराजमान होती. शनिदेव हे समृद्धीचे, मुक्तीचे, साम्राज्याचे प्रतिक मानले जाई. तसेच तो काळाचा देखील स्वामी मानला जाई. रोमन साम्राज्यातील सर्व सोने नाणे आणि खजिना या मंदिराच्या तळघरात ठेवत असत. दर वर्षी डिसेंबर महिन्यात या शनीदेवाची मोठी यात्रा भरत असे. हा उत्सव सहा दिवस चालत असे. रोमनांचा हा सर्वात मोठा उत्सव होता. घरोघर जेवणावळी असत. सहा दिवस सर्वांना सुट्टी असे. सर्वजण एकमेकांना भेटवस्तू देत. एकंदरीत सगळी चैन असे. आता ते मंदीर भग्नावस्थेत आहे. त्याचे फक्त स्तंभ शिल्लक आहेत. आणि ही जत्रा आता ख्रिसमस म्हणून साजरी होते.
या शिवाय बाबिलोनिअन, सुमेरियन, मेसोपिटीयन व अनेक आदीवासी समुदाय-संस्कृतीमध्ये देखील सूर्यपुत्र शनीदेवता आढळते. अश्या प्रकारे आपल्या परंपरांचे धागे अनेक जागतिक संस्कृतीमध्ये अनेक संदर्भात गुंफलेले आढळतात. कालौघात संस्कृती बदलतात. धर्म बदलतात. भूपुष्ठरचना बदलते तत्द्वता देव आणि त्यांचे गुणअवगुण देखील बदलतात. कदाचित विधात्याचा अशाश्वततेचा नियम खुद्द देवांना देखील लागू असावा. बदल हा काळाचा आत्मा आहे या सुत्रातून देवतांची देखील सुटका नसावी.
शनिवारी शनी शिंगणापूर येथे एका युवतीने शनीच्या चौथाऱ्यावर चढून शनीदेवाचे दर्शन घेऊन तेलही अर्पण केले. या घटनेने खळबळ उडाली आहे. या घटनेचा निषेध म्हणून गावकऱ्यानी गावबंद आंदोलन पुकारले आहे. मंदिर व्यवस्थापनाने सहा सुरक्षा रक्षकांना निलंबित केले आहे. हा सर्व गरादोळ आजच्या प्रगत विज्ञान युगात व स्त्री पुरुष समानतेच्या युगात अतर्क्य व निषेधार्ह्य आहे. या शनीच्या सर्व निस्सीम पुरुषप्रधान संस्कृतीरक्षक भक्तांनी विज्ञानयुगातील स्त्री पुरुष समानता नजरेआड केली तरी जागतिक संस्कृतीच्या प्रवाहातील खुद्द शनीदेवांचे बदलते स्थान बदलते गुण अवगुण यांची पार्श्वभूमी ध्यानात घेऊन बदल हा जीवनाचा आत्मा असतो हे सूत्र मान्य करावे. आणि काळाबरोबर आपल्या अनिष्ट धार्मिक प्रथांना मुरड घालून प्राचीन हिंदू धर्माचे २१ व्या शतकात यशस्वी पदार्पण होण्यास हातभार लावावा. शनीदेव सर्वांना सद्बुद्धी देवो ही शनीचरणी प्रार्थना.
शनीदेवाची मूर्ती देखील क्वचित कुठेतरी घडीव मानवी आकारातली असेल. नाहीतर सर्वत्र एक उंच दगड किंवा शिळा असते. ती शिळा देखील कोणत्यातरी कोपऱ्यात , रस्त्याच्या कडेला किंवा नाक्यावर छोटेसे मंदिर असते त्यात. शनी शिंगणापूरसारखा विस्तृत चबुतरा एखाद्याच शनीशिळेच्या नशिबी. त्यांना न पूरण पोळीचा नैवेद्य असतो न कोंबडी बकऱ्याचा तिखट प्रसाद. शेंदूर तेल आणि रुईची माळ बस. कदाचित शनिदेवांच्या मागे देखील हीच साडेसाती लागली असावी.
अस असल तरी शनी हि फार प्राचीन लोकदेवता आहे बर का. भारतीय शनीदेवांचे हे भयंकरीकरण नक्की केव्हा झाले हे ज्ञात नसले तरी शनीदेव हे सर्वच काळ दुख आणि दैन्याची देवता नव्हती. जगातील विविध प्राचीन संस्कृतीत देखील शनीदेवांच्या पूजनाची परंपरा आहे. प्राचीन ग्रीक संस्कृतीत शनीदेव क्रोनस (Cronus) या नावाने ज्ञात आहेत. युरेनस (Uranus ) आणि गेया(Gaea ) यांचा मुलगा असलेला हा क्रोनस अर्थात शनिदेव पुढे देवांचा राजा बनतो. देवाधिदेव झ्यूस हा या क्रोनसचाच पुत्र. एकेकाळी ग्रीक संस्कृतीत पूजनीय असलेले शनिदेव व झ्यूस आदी देव आता मात्र ख्रिश्चन धर्माच्या प्रभावामुळे बाजूला पडले आहेत. प्रवाही लोकजीवनाचा प्राण असलेले देव देवता सध्या पुराणऐतिहासिक अभ्यासाचा विषय बनून राहिले आहेत.
 |
| ग्रीक देवता क्रोनस |
हीच शनीदेवतेची कल्पना रोमनांमध्ये देखील प्रचलित होती. हा रोमन शनिदेव (Saturn) शेतीचा देव. त्याने मानवाला शेती शिकवली अस रोमन मानत. त्याची हातात खुरपे घेतलेली मूर्ती भव्य अश्या सुवर्णमंदिरात रोमन फोरमच्या मधोमघ विराजमान होती. शनिदेव हे समृद्धीचे, मुक्तीचे, साम्राज्याचे प्रतिक मानले जाई. तसेच तो काळाचा देखील स्वामी मानला जाई. रोमन साम्राज्यातील सर्व सोने नाणे आणि खजिना या मंदिराच्या तळघरात ठेवत असत. दर वर्षी डिसेंबर महिन्यात या शनीदेवाची मोठी यात्रा भरत असे. हा उत्सव सहा दिवस चालत असे. रोमनांचा हा सर्वात मोठा उत्सव होता. घरोघर जेवणावळी असत. सहा दिवस सर्वांना सुट्टी असे. सर्वजण एकमेकांना भेटवस्तू देत. एकंदरीत सगळी चैन असे. आता ते मंदीर भग्नावस्थेत आहे. त्याचे फक्त स्तंभ शिल्लक आहेत. आणि ही जत्रा आता ख्रिसमस म्हणून साजरी होते.
 |
| रोमन देवता Saturn |
या शिवाय बाबिलोनिअन, सुमेरियन, मेसोपिटीयन व अनेक आदीवासी समुदाय-संस्कृतीमध्ये देखील सूर्यपुत्र शनीदेवता आढळते. अश्या प्रकारे आपल्या परंपरांचे धागे अनेक जागतिक संस्कृतीमध्ये अनेक संदर्भात गुंफलेले आढळतात. कालौघात संस्कृती बदलतात. धर्म बदलतात. भूपुष्ठरचना बदलते तत्द्वता देव आणि त्यांचे गुणअवगुण देखील बदलतात. कदाचित विधात्याचा अशाश्वततेचा नियम खुद्द देवांना देखील लागू असावा. बदल हा काळाचा आत्मा आहे या सुत्रातून देवतांची देखील सुटका नसावी.
शनिवारी शनी शिंगणापूर येथे एका युवतीने शनीच्या चौथाऱ्यावर चढून शनीदेवाचे दर्शन घेऊन तेलही अर्पण केले. या घटनेने खळबळ उडाली आहे. या घटनेचा निषेध म्हणून गावकऱ्यानी गावबंद आंदोलन पुकारले आहे. मंदिर व्यवस्थापनाने सहा सुरक्षा रक्षकांना निलंबित केले आहे. हा सर्व गरादोळ आजच्या प्रगत विज्ञान युगात व स्त्री पुरुष समानतेच्या युगात अतर्क्य व निषेधार्ह्य आहे. या शनीच्या सर्व निस्सीम पुरुषप्रधान संस्कृतीरक्षक भक्तांनी विज्ञानयुगातील स्त्री पुरुष समानता नजरेआड केली तरी जागतिक संस्कृतीच्या प्रवाहातील खुद्द शनीदेवांचे बदलते स्थान बदलते गुण अवगुण यांची पार्श्वभूमी ध्यानात घेऊन बदल हा जीवनाचा आत्मा असतो हे सूत्र मान्य करावे. आणि काळाबरोबर आपल्या अनिष्ट धार्मिक प्रथांना मुरड घालून प्राचीन हिंदू धर्माचे २१ व्या शतकात यशस्वी पदार्पण होण्यास हातभार लावावा. शनीदेव सर्वांना सद्बुद्धी देवो ही शनीचरणी प्रार्थना.
 |
| शनीच्या वैभवशाली सुवर्णमंदिराचे अवशेष: रोम |
No comments:
Post a Comment