हिंदू धर्म : एक सांस्कृतिक विचारधारा

प्रास्ताविक :-

हिंदू धर्म, धर्मावर केली जाणारी टीका, आपल्या प्राचीन परंपरांचे केले जाणारे विकृतीकरण किंवा विडंबन , वर्षानुवर्षे बोकाळलेला जातीयवाद, अंधश्रद्धा  अश्या अनेक गोष्टींमुळे अनेक सर्वसामान्य हिंदू संभ्रमित असलेले दिसतात.  खरच आपले मूळ काय आहे, कोण आहे मी ? हा सनातन प्रश्न आजही अनेकांना भेडसावत असलेला पाहायला मिळतो. या विषयावर अनेकांचे लिखाण वाचण्याचा योग आला. " मी हिंदू नाहीच कारण असा कोणता धर्मच अस्तित्वात नाही" अश्या शीर्षकांचे काही लेख हि वाचनात आले. अशा लोकांनी हिंदू धर्माच्या मुळावरच घाव घालण्याचे उद्योग सुरु केले आहेत. साधारणतः अश्या लोकांचा राग हा हिंदू धर्मावर नसून हिंदू धर्मातील वर्चस्ववाद्यांवर ज्यांनी या प्राचीन धर्माचे अपहरण केले आहे त्यांच्यावर आहे हे उघड आहे. अश्या लोकांनी हिंदू धर्माचे सत्य, तरल, सुंदर व शुद्ध रूप जाणून घेणे गरजेचे आहे.

धर्म म्हणजे काय ?

धर्म म्हणजे काय ? या मुलभूत प्रश्नापासून सुरवात करू. अनेक तत्वज्ञानी धर्माच्या अनेक व्याख्या केल्या आहेत.माझ्या मते हिंदू विचारधारेनुसार धर्म म्हणजे एका चिरंतन अशा सत्याचे ज्ञान आणि धर्माचरण म्हणजे या सत्याचा घेतलेला शोध.

अपाणणिपादोहम्चिन्त्यशक्ति:पश्चाम्य्चक्षु: स श्रॄणोम्यकर्णः
अहं विजानामि विविक्तरुपोन चास्ति वेत्ता मम चचित्सदाहम २१

अर्थात

मला हात आणी पाय नाहीत। मी डोळे नसतानाही पाहतो आणि कान नसतानाही ऐकतो. मलाच सर्व ज्ञान आहे पण माझे अस्तित्व (ज्ञान) कोणालाही नाही कारण मी च ते पवित्र ज्ञान वा अंतिम सत्य आहे.

" याच अंतिम सत्याचे ज्ञान म्हणजेच धर्म "

हीच व्याख्या प्रमाणभूत मानून मी हिंदू धर्माविषयी मुक्त चिंतन रूप विचार मांडणार आहे.

हिंदू धर्म एक सांस्कृतिक विचारधारा 

हिंदू हा एक धर्म कमी आणि एक सांस्कृतिक विचारधारा जास्त आहे अस मला वाटत. आपल्या देशाला खूप पुरातन आणि समृद्ध असा सांस्कृतिक वारसा आहे. जेव्हा इतर देशातील लोक जंगलात कंदमुळे खात रानटी संस्कृतीत जगत होते तेव्हा आपल्या देशात समृद्ध अशा नागरी संस्कृती नांदत होत्या. सुमारे ५००० वर्षांपूर्वी जर्मनीतील कोकेशियस पर्वतातून आर्य भारतात आले असे काही तज्ञांचे मत आहे. तर काही तज्ञांचे मत आहे कि आर्य मुळचे इथलेच. सत्य काय आहे हा आता एक संशोधनाचा आणि इतिहासातील नोंदींचा भाग बनला आहे. तथापि आपण आपल्या संस्कृतीचे सुक्ष्म निरीक्षण केले असता इथ अनेक वेगवेगळ्या संस्कृतींचा मिलाफ झाल्याचे दिसून येईल. दक्षिण भारत, मध्य भारत, पूर्व आणि पश्चिम भारत, उत्तर भारत या भागात अनेक प्रथा परस्परांपेक्षा भिन्न असलेल्या दिसून येतात. आणि अनेक प्रथा आणि परंपरामध्ये समानतेचा धागा देखील दिसून येतो. या सर्व वरवर भिन्न वाटणा-या प्रथा, परंपरा, लोकजीवन आणि त्यातून वाहणारी एकच जीवनसरिता हीच पुढे इथली जीवनपद्धती बनली तिच इथल्या लोकांची विचारधारा बनली आणि तोच या लोकांचा धर्म बनला. माझा प्रिय हिंदू धर्म .....!! हेच कारण असाव कि अनेक विद्वानांना हिंदू या शब्दाचा उगम अर्वाचीन आहे असे वाटते.

       इथ जाता जाता एक गोष्ट नमूद करण्याचा मोह आवरत नाही. इतर धर्म आणि हिंदू धर्म यात एक फार मोठा फरक आहे. इतर बहुतेक धर्मांचा कोणीतरी प्रेषित आहे. त्याने सांगितलेले त्या त्या धर्माचे अंतिम तत्वज्ञान आहे. त्यावर कोणताही प्रतिवाद होऊ शकत नाही. हिंदू धर्माचा असा कोणताही उदगाता नाही. हिंदू धर्म अशी कोणतीही चौकट मानत नाही.बहुतेक धर्म एकेश्वर वादी आहेत. एकच देव, एकच धर्मग्रंथ, एकच उपासना पद्धती, एकच विचारसरणी . पण हिंदू धर्म मात्र सर्वथैव भिन्न आहे . इथ कोणी एकच देव नाही, एकच धर्मग्रंथ नाही, एकच उपासना पद्धती नाही, एकच विचारधारा नाही. हिंदू धर्म हे त्याच्या पाईकांसाठी एक प्रकारचे मुक्त प्रांगण आहे. इथे कोणतीही विचारधारा निषिद्ध मानली गेलेली नाही. कि अमुकच एका देवाच्या भक्तीचा आग्रह नाही उपासना पद्धतीचे मुक्त स्वतंत्र इथे आहे. कोणतेही कर्मकांड इथे सक्तीचे नाही. ज्याला जे हव, जे पटत, ते त्याने कराव, आचराव.   हिंदू धर्मात जितके पंथ आहेत तितके अन्य कोणत्याही धर्मात नाहीत.  देव मानणाऱ्या अन्य पंथांच तर सोडाच पण दार्शनिकांच्या मीमांसा, न्याय, सांख्य, लोकायत  अशा वेद प्रामाण्य नाकारणा-या, देवाचे अस्तित्वच अमान्य करणा-या विचारधारांनादेखील या विशाल अंत:करणाच्या धर्माने आपल्यात सामावून घेतल आहे. यातील निवडक दार्शनिक विचारधारांविषयी या लेखमालेत लिहिणारच आहे. तूर्त आटोपते घेतो.