महान बोधीधर्म - 2

बोधीधर्म हा अल्पकाळात अनेक विद्यात निपुण झालेला एक महान भारतीय महामानव होता. चीनच्या औषधी शास्त्राची याने मुहूर्तमेढ रोवली. आणि कुंग फु ही महान आत्मरक्षापर कला चिन्यांना शिकवून शाओलीन टेम्पल या गौरवशाली प्राचीन कुंग फु प्रशिक्षण केंद्राची त्याने स्थापना केली. बौद्ध धर्माचा चीनमध्ये प्रसार केला. झेन किंवा जेन संप्रदायाची स्थापना केली. बोधीधर्म हा चीन जपान आणि कोरियामध्ये अत्यंत श्रद्धेचा आणि जिव्हाळ्याचा विषय आहे. अनेक ठिकाणी बोधीधर्माचे पुतळे आहेत. चीनी लोक बुद्धानंतर बोधीधर्मापुढेच नतमस्तक होतात. त्याला पूजनीय मानतात. चीनी त्याला प्रेमाने धामू म्हणतात. त्याच्याविषयी विपुल वांग्मय चीनी आणि जपानी भाषांत उपलब्ध आहे. पण आपल्याला ते दुर्दैवाने अगम्य आहे. इंग्रजीमधील माहिती फारच किचकट आणि क्लिष्ट आहे. आणि भारतीय भाषांमध्ये तर बोधीधर्माचा कुठेही मागमूस आढळत नाही.

बोधीधर्म हा मूळ क्षत्रिय राजकुमार होता. त्याचे डोळे निळे आणि गहिरे होते असे संदर्भ सापडतात. दक्षिण भारतातील कांचीपुरम येथे राज्य करणाऱ्या सुगंध नामक राजाचा तृतीय पुत्र होता. तो औषधविद्या आत्मरक्षाविद्या आणि संमोहन विद्या तसेच जनुक शास्त्र यातला तज्ञ होता. जनुक शास्त्र (genetic engineering )  या अर्वाचीन प्रगत विज्ञानाचा बोधीधर्माशी जोडला जाणारा संदर्भ व त्याचे येणारे उल्लेख हे थक्क करणारे आहेत. पण मी आधीच म्हटल्याप्रमाणे बोधीधर्माविषयी फारशी माहिती सध्या उपलब्ध नाही. हे ज्ञान त्याच्याबरोबरच लुप्त झाले आहे.
पुढे जाऊन बौद्ध धर्मातील ध्यान परंपरेचा वारसा त्याच्याकडे आला. असे म्हणतात की तथागत बुद्धांना आपल्या अनुयायांमध्ये आपल्या ज्ञानाचा वारसा सांभाळू शकेल असा महाकश्यप हा एकमेव शिष्य लायक वाटला. म्हणून आपला वारसा त्यांनी महाकश्यपाकडे सोपवला. या परंपरेतील २८ वा ध्यानाचार्य म्हणजे बोधीधर्म त्यालाच बोधीसत्व या नावानेही ओळखले जाते अशीही मान्यता आहे. बुद्धांचे भिक्षापात्र व त्यांचे काषायवस्त्र परंपरेने पुढील ध्यानाचार्यांकडे देण्यात येत असे. ही परंपरा पुढीलप्रमाणे
१. महाकश्यप
२. आनन्द
३. शनवसिन
४. उपगुप्त
५. धीतिक
६. मीशक
७. वासुमित्र
८. बुद्धनन्दी
९. बुद्धमित्र
१०. पाश्व
११. पुंययश
१२. अनबोधी
१३. कपीमल
१४. नागार्जुन
१५. कणदेव
१६. राहुलभद्र
१७. संघनन्दी
१८. संघयथता
१९. कुमारलता
२०. शयात
२१. वासुबंधु
२२. मनोरथ
२३. हक्लेनयश
२४. सिंहबोधी
२५.बशाशित
२६. पुण्यमित्र
२७. प्रज्ञाधर
२८. बोधीधर्म

ही परंपरा पुढे चीन मध्ये चालू राहिली ती पुढील प्रमाणे
१. बोधीधर्म
२. हुइ को
३. सेंग त्सान
४. ताओ ह्सिन
५. हुंग जेन
६. हुई नंग

यानंतर मात्र हुई नंग ने ध्यानाचार्य पदासाठी बौद्ध भिक्खुंमध्ये होणाऱ्या भांडणामुळे निराश होऊन ही परंपरा विसर्जित केली.

बोधीधर्म चीनमध्ये एकूण नऊ वर्षे काहीही न बोलता मौनव्रत धारण करून राहिला. ध्यानाचा व ध्यानसंप्रदायाचा त्याने चीन मध्ये प्रसार केला. पुढे हा संप्रदाय जपान व कोरिया ला ही पोहोचला. याला चीनी भाषेत जेन किंवा जपानी भाषेत झेन संप्रदाय म्हणतात.
बोधीधर्म चीन ला का गेला याविषयी तीन आख्यायिका प्रामुख्याने प्रचलित आहेत.
१ राजमातेच्या आज्ञेवरून बौद्ध धर्म प्रसारासाठी
२ भारतात ध्यानाचार्य परंपरेसाठी सुयोग्य शिष्यवर न मिळाल्याने
३ गुरूंच्या आज्ञेवरून चीनमध्ये येऊ घातलेल्या भीषण संकटात चीनी लोकांचे रक्षण करण्यासाठी.
बोधीधर्म साधारण इ.स. ५२० ते ५२६ या कालखंडात चीनला गेला असावा.
बोधीधर्माच्या चीन मधील कार्यासबंधी पुढील लेखात...

-सुहास भूसे